Zeynep Dilara Akyürek / Milliyet.com.tr – Denizlerle çevrili kent İstanbul, 23 Nisan günü kaydedilen 6.2’lik zelzelenin akabinde servis edilen kimi imgelerle bir de tsunami tasası yaşadı. Marmara Denizi’nde kırılan bir fayın tsunami üretip üretmeyeceği, İstanbul kıyılarını huzursuz etti. Üstelik sarsıntıdan sonra bir de tsunamiden kaçma fikri afetin de boyutlarını büyütebilirdi. Japonya’da görülen ve kıyılara inşa edilmiş yüksek duvarları da aşan o dalgalar düşünüldüğünde İstanbul’da yaşanıp yaşanmayacağı tartışılan tsunami mümkün can kaybını artırır mıydı? 6 Şubat’ta İskenderun’da kaydedilen imgelerin tekrarlanması halinde bile can ve mal kaybının artması fikrinin yanında, İstanbul’un tsunami bakımından ‘sabıkalı’ geçmişi merak konusuydu. 1509’da ve 1766’da dalgaların kıyılarını vurduğu kentte, mümkün büyük sarsıntıda bir defa daha tsunami yaşanır mı? ODTÜ İnşaat Mühendisliği Kısmı Kıyı ve Deniz Mühendisliği Kısmı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Ahmet Cevdet Yalçıner, geçmişten ve 6 Şubat’tan örneklerle Milliyet.com.tr’ye anlattı.
NE BİRİNCİ, NE DE SON! DALGALAR GALATA’YI VURDU
Deprem 22 Mayıs 1766’da İstanbul’u vurduğunda, Marmara’nın doğusunu kıymetli ölçüde etkilenmişti. Üstelik bu yalnızca sarsıntı sonucu enkaza dönen yapılarla değil, kıyıları bulan dalgalarla da yaşanmıştı. İzmit’te ve Karamürsel’de ağır hasarlar gözlenmiş, tsunami dalgaları limanları kullanılamayacak hale getirmişti. 1766’da yaşananlar İstanbul için ne birinci ne de sondu. 1509’da yaşanan ‘Küçük Kıyamet’te dalgalar hiç olmadığı kadar güçlüydü. Zelzele sarsıntısının yanında Marmara’nın yükselen dalgaları da kıyıdan içeri girmiş, hasara ve can kaybına neden olmuştu. Lakin burada Galata Kulesi’ne bile ulaştığı kaydedilen dalgalar için değerli bir ayrıntı vardı. Tsunami, sarsıntı olduğu için yaşanmamıştı. Dalgaların 6 metreye kadar yükselmesinin sebebi, Yalova açıklarında hâlâ mevcut olan Çınarcık Çukurluğu’ydu!
1509 sarsıntısının akabinde, kimi tarih kaynaklarında 6 metreden daha büyük dalgalarla tsunami belirtilirken, kimilerinde bu bilgi yer almamıştı. Kentin surlarını ve Ceneviz surlarını aşan dalgalar yerleşim yerlerine nüfuz etmişti. Bilhassa Galata bölgesinde birçok mesken sular altında kalmış, asırlar sonra yapılan araştırmalarda sismologlar ve jeologlar, Marmara Denizi’nde gözlenen tsunaminin yalnızca sarsıntıyla ilgili olmadığını açıklamıştı. Sarsıntının tetiklediği deniz tabanı heyelanlarından kaynaklandığını düşünülen tsunami, Çınarcık Havzası’nda birikimi zelzelenin tarihine uyan bir türbidit yatağı tespit edildiğinde daha net biçimde anlaşılmıştı. Pekala 1 defa yaşanmış zelzelenin tekerrür müddeti dolduğunda yine yaşanması mümkünse, tsunami de tıpkı formda İstanbul kıyılarını vurabilir miydi?
‘DENİZ ALTI HEYELANI OLURSA BÜYÜK OLUR’
Depremi oluşturacak fayların kırılmasıJaponya’da olanların İstanbul’da meydana gelmesi için kâfi değildi. Fakat muhtemel zelzeleden sonra yaşanabilecek bir deniz altı heyelanı olması işi değiştirebilir ve dalga uzunluğunu artırabilirdi. Yapılan araştırmalarla ulaşılan sonuçlar önlemi ve gerekli aksiyonun alınması için kaçış levhalarının yerleştirilmesi gerektiğini ortaya koymuştu. Tsunami tehlikesi kelam konusu olan kıyı şeridinde muhakkak alanlar ‘kırmızı’ ile gösterilmiş ve tehlikenin yüksek olduğu noktalar İstanbullularla paylaşılmıştı. Prof. Dr. Ahmet Cevdet Yalçıner, tsunami için yapılan çalışmaları ve İstanbul’da atılan adımları, ‘önemli olan sarsıntıya hazırlık’ diyerek anlattı.
Prof. Dr. Ahmet Cevdet Yalçıner, “Tsunami için limitte bir sarsıntı. Fay uzunluğu fayın uzunluğu 12 km, kısa ve de direkt atımlı bir fay olmalı. Onun için bunun oluşturacağı dalga 40-50 santimi geçmez. Yani büyük bir sarsıntı, 7.2, 7.6 bile olsa. Bunun da hesaplarını yapmıştık. İstanbul Büyükşehir Belediyesi için hazırladığımız bir proje vardı. O proje kapsamında yapmıştık. 2019-2020’de bitirdik o projeyi. Orada sismik kaynaklı bu bölgede oluşacak tsunaminin kıyılardaki tesirlerinin az olacağı görüldü. Kimsenin başını karıştırmamak lazım, denizaltı heyelanı olursa o vakit dalga oluşması daha büyük olur. O hususlar da incelenmişti tıpkı proje kapsamında. İstanbul Büyükşehir Belediyesi’nin web sitesinde yer alıyor bu proje sonuçları ve raporlar. Araştırmalar yapılarak İstanbul’un Marmara kıyılarında tsunami tahliye levhalarıyla, işaretleriyle gök bölge işaretleri yerleştirilmiş durumda. Yani tsunami için yapılması gerekenler yapılmıştı. O nedenle bu hususta da şu evrede zelzeleye hazırlık önemli” dedi.
1509’DAKİ TSUNAMİ TEKRARLANIR MI?
Deniz altında yaşanabilecek heyelan, zelzeleden sonra kıyıya vuran dalgalardan daha büyük bir tesir yaratabilirdi. Dün 6.2’lik sarsıntının akabinde medyaya servis edilen imgelere ait açıklamalarında bunun sıradan bir ‘gemi dalgası’ olduğunu söyleyen Prof. Dr. Ahmet Cevdet Yalçıner, Marmara Denizi’nin görünmeyen yüzüne de ışık tuttu. Prof. Dr. Yalçıner, 3 noktaya dikkat çekerek 1509’daki üzere bir tsunaminin yine Marmara kıyılarını vurup vuramayacağına ait açıklamalarda bulundu.
“Deniz tabanında çukurluklar var. Aslında Marmara’da 3 çukur var. Birisi Yalova Çınarcık, Oburu Yenikapı açıkları ve sonuncusu da Büyükçekmece açıklarıdır. Buraların oluşması zati doğrultu atımlı fayların birbirine nazaran hareketi esnasında deniz tabanının çökmesiyle oluşuyor. Bunlar 1100 metreye kadar varmış. Bu çökmeler öbür bir sarsıntıyla de devam edebilir. Denizin altında heyelan olduğunu gösteren izler var. Bu izlere bakınca da bu heyelanlar geçmişte olmuş fakat 100 yıl mı, 1000 yıl mı, 100 mı bilemeyiz. Bunun yaşanması ihtimali çok da zayıf olsa ona nazaran de hesaplar yapılarak bu rapor çıkarılmıştı bizim çalışmalarımızdan. ‘Tsunami ile ilgili neler yapılmalı, nasıl bir hazırlık yapılmalıdır’ dersek o raporlarda yer alıyor bilgiler. 1509 zelzelesinde Yenikapı açıklarında olduğunu düşünüyoruz. O sarsıntı tahminen de Yenikapı açıklarındaki bir heyelanı tetikledi. Yenikapı bölgesindeki sulara daha çok tesir ettiğini tarih yazıyor. 1509’daki üzere bir tsunaminin tekrarlanıp tekrarlanmayacağını biz bilemeyiz. Zira denizin altında heyelan olunca volkan üzere düzeneğini, içini bilmiyoruz. Uygun bilsek ona da varsayımda bulunabiliriz. Onun için belirsizlikler var. Yani olamaz da demiyoruz, olur da demiyoruz.” – Prof. Dr. Ahmet Cevdet Yalçıner
KAÇMAK İÇİN 10 DAKİKALIK MÜHLET, 100 METRELİ MESAFE!
İhtimaller düşünülmüş ve tedbirler alınmıştı. Ne olursa olsun yaşanma ihtimali ufacık bile olsa tsunami, zelzele şokunun çabucak üstüne geldiğinde maddi manevi hasar bırakabilirdi. Ancak içinde bulunduğunuz yapı Marmara kıyılarındaysa, yıkılmamış ve size dışarı çıkmak için kâfi vakti verdiyse, 10 dakikalık müddetiniz başlamış demektir. Prof. Dr. Ahmet Cevdet Yalçıner’e nazaran dalgalardan kaçmak için gerekli müddet ve uzaklık, 10 dakikada 100 metre!
Prof. Dr. Ahmet Cevdet Yalçıner mümkün tsunamiden kaçmak için, “Kaçmak için 10 dakikalık bir mühlet var. Yani sarsıntı olduktan sonra dalgaların oluşup kıyıya gelmesi ortasında bir 10 dakikalık mühlet olabilir. Kıyılardaysak aslında nedir yapmamız gereken? Levhaları ve bilgi panolarını, tsunami tahliye tabelalarına uyarak kıyı yerlerden uzaklaşmak gerekiyor. Lakin çok uzaklara gitmeye de gerek yok. Zelzele olduktan sonra denizde bir farklılık su çekilmesi üzere bir olay oluyorsa, esasen 10 dakika bitmiş demektir, bir tsunami geliyor. Yani en büyük dalganın gelip çarpması 10 dakika değil. O en büyük dalganın gelmesi 10’uncu dakikadan sonradır. O nedenle zelzele sonrası denizde bir çekilme, bir anormallik varsa ki sarsıntı bunun aslında uyarıcısı, habercisi. O vakit kıyıdan uzaklaşmak lazım. Yani bu Marmara için 100 metre, birkaç 100 metre bile kâfi olabilir” diyerek kelamlarını noktaladı.
