Fazilet Şenol / Milliyet.com.tr – Dün Marmara Denizi’nde meydana gelen 6.2 büyüklüğündeki sarsıntı ve akabinde gelen artçı sarsıntılar, İstanbul genelinde büyük paniğe yol açtı. Zelzelesi hisseden binlerce kişi, yaşadığı endişe ve kaygıyla yakınlarına ulaşmaya çalıştı. Lakin bu efor, birçok vakit sonuçsuz kaldı. GSM operatörlerinde yaşanan önemli kesintiler nedeniyle, sinyaller çekmedi, aramalar yapılmadı, bildiriler ulaştırılamadı.
Neredeyse hiçbir yapısal yıkımın yaşanmadığı bu sarsıntıda bile bağlantı sistemlerinin çökmesi, akıllara şu soruyu getirdi: Beklenen büyük İstanbul sarsıntısında ne olacak? Pekala bu operatör kesintilerinin altında hangi sebepler yatıyor? Bu sıkıntılar için neler yapılabilir? İstanbul Teknik Üniversitesi Bilgisayar Mühendisliği Kısmı Lideri Prof. Dr. Burak Berk Üstündağ, “Güneş panelinden yapay zekaya kadar birçok sistem hazır lakin uygulama yok” diyerek değerli açıklamalarda bulundu.
İLETİŞİM NEDEN ÇÖKÜYOR?
Afet anında akıllara gelen birinci sorulardan biri bağlantı sistemlerinin neden çöktüğü. Prof. Dr. Burak Berk Üstündağ bu mevzuya, “Deprem anında irtibat altyapısının çökmesinin en temel nedeni, şebekelerin ticari gayelerle kurulmuş olmasıdır. Bu sistemler, her aboneye özel bir bağlantı kanalı sunacak biçimde değil, ortalama kullanım oranlarına nazaran yani genelde yüzde 70 kapasiteyle çalışacak halde tasarlanır. Zira herkesin tıpkı anda telefonla konuşması ya da bilgi iletmesi üzere bir durum olağan koşullarda beklenmez. Bant genişlikleri, frekans tahsisleri, kanal sayıları daima bu ortalama kullanıma nazaran optimize edilir. Meğer afet anında herkes tıpkı anda bağlantı kurmak istediğinde, talep arzı katlayarak geçer ve sistem kuyruklanır. Bu da ‘çöktü’ algısını doğurur. Meğer sistem fizikî olarak değil, kapasite olarak çökmüştür” diyerek karşılık verdi.
Afet anlarında klasik sesli bağlantı yerine data (data) tabanlı haberleşmenin bu cins yoğunluklara daha güçlü bir alternatif sunacağına dikkat çeken Prof. Dr. Üstündağ, “Veri paketlerinin daha küçük olması, daha süratli iletilmesi ve daha az kaynak tüketmesi nedeniyle, bilhassa kriz anlarında avantaj sağlar” sözlerini kullandı.
DRONE NAKLİYECİLİĞİ ŞART
Ancak tek başına veri tabanlı haberleşmek natürel ki kâfi değil. “Deprem riskinin yüksek olduğu bölgelerde alt yapılar ne kadar güçlü?” sorusu beraberinde geliyor. “Gölcük ve Kahramanmaraş sarsıntılarında olduğu üzere, baz istasyonları, şebekeler ve bunları birbirine bağlayan mikrodalga linkler büyük hasar gördü. Bu linklerin tarafları kayabiliyor, kuleler devre dışı kalabiliyor. Hasebiyle bu altyapının yine yapılandırılması şart” diyen Prof. Dr. Üstündağ, Türkiye genelinde yaklaşık 100 bin baz istasyonu bulunduğunu fakat bu istasyonların büyük kısmının, İstanbul’da olduğu üzere binaların üzerine kurulduğunu söyledi. Pekala neden? Zira kule inşa etmek hem çok maliyetli, hem de İstanbul üzere ağır yerleşim alanlarında uygun yer bulmak neredeyse imkânsız. Oysa kuleye kurulu bir baz istasyonu, 7.5 ila 8 büyüklüğündeki bir zelzeleye dayanabilecek formda tasarlanabiliyor. Bu da onu bina üzerindekilere nazaran çok daha inançlı kılıyor. Lakin maliyet ve yer problemi nedeniyle bu usul yaygınlaştırılamıyor.
Bu sebeple Üstündağ, mümkün büyük bir sarsıntıda, şebekelerin alandaki durumunun süratle tespit edilip süratli bir biçimde onarılması gerektiğini söyledi. Fakat burada Üstündağ’a nazaran diğer bir sorun devreye giriyor: Müdahale takımlarının kendisinin sarsıntıdan etkilenmesi. “Çünkü bu işçinin büyük kısmı de o bölgede yaşıyor olacak. Dışarıdan destek grup getirmek ise yıkılmış yollar, kapanmış sınırlar ve aksayan lojistik nedeniyle kolay olmayacak. Bu sebeple İstanbul üzere büyük kentlerde bu sorunun tahlili için hava nakliyatına yönelinmesi şart” diyen Prof. Dr. Üstündağ şu tabirleri kullandı:
“İstanbul için teklifim, drone nakliyatıdır. Sarsıntı anında irtibat ve lojistik sağlamak için drone koridorlarının evvelce planlanması ve bu çizgilerin yasal olarak tanımlanması gerekiyor. Bu koridorlar yalnızca afet anında değil, olağan vakitlerde da lojistik ve dağıtım hedefli kullanılabilir. Böylelikle sistem, olağan vakitte çalışır durumda kalır; kriz anında ise süratle devreye alınabilir. Üstelik dünya genelinde drone ile nakliyeciliğe uygun regülasyonlar üzerinde çalışılıyor zira güvenlik düşüncesi var. Bunun için önceliklendirme yapılmalı ve bu koridorlar yasal olarak tanımlanmalıdır. Taşıdığı yüke nazaran sınıflandırılmış droneların, tarifli kimliklerle bu koridorlara giriş yapması, yönlendirilmesi ve iniş yapması üzere teknik tahliller esasen mevcut, uygulama eksik. Önceliklendirmede yarar var.”
Prof. Dr. Burak Üstündağ’ın bir başka tahlil önerisi ise yeni kuşak sistemlerde, otonom karar verebilen şebekeler. “Deprem sonrası hangi bölgenin kesildiğini tespit edip alternatif rotaları oluşturabilen yapay zeka takviyeli sistemler, insan müdahalesine gerek kalmadan devreye girebilir. Lakin bu sistemlerin çalışabilmesi için evvelden yetkilendirme yapılması ve kamu ile özel kesim ortasında net uyum gerek. Bugün bu yetkiler çoğunlukla ticari operatörlerde. Lakin afet anında ‘Hiçbir şey olmamasından iyidir’ diyerek evvelden bu sistemlerin müsaadeyle devreye girmesi sağlanmalı. Bunun için de kamu hukukunda düzenlemelere muhtaçlık var” diye konuştu.
‘ÇAMLICA VE BEYLİKDÜZÜ KULELERİ KULLANILABİLİR’
Öte yandan Prof. Dr. Üstündağ’a göre 5G teknolojisi, afet anlarında bağlantısı kesintisiz sürdürebilmek için kıymetli fırsatlar sunuyor. Bilhassa düşük data hacimli ancak hayati kıymete sahip mesajlaşmalar için geliştirilen özel protokoller sayesinde, baz istasyonları ziyan görse bile sistem aşikâr ölçüde çalışmaya devam edebiliyor. Bu sayede ileti göndermek, bilgi toplamak üzere temel süreçler sürdürülebiliyor. Üstündağ, Ulaştırma Bakanlığı’nın AFAD ile birlikte bu alanda yürüttüğü çalışmaların olduğunu hatırlatırken, “Pilot projelerin bir an evvel yaygınlaştırılması şart” diyerek hızlanma daveti yaptı.
“Öte yandan Türkiye’nin yerli uyduları ve KA-band teknolojisini kullanarak afet toplanma alanlarında bağlantısı sürdürebilmek mümkün. Bu sistemler yer değişse bile uydusunu bulabilen akıllı antenlerle çalışıyor ve birtakım Türk firmaları tarafından üretilebiliyor. Ancak projelerin uygulama kademesinde belediyeler, AFAD ve Ulaştırma Bakanlığı arasında sorumluluk belirsizliği yaşanıyor. Meğer tahlil aşikâr: İstanbul’daki Çamlıca ve Beylikdüzü TV kulelerinden sağlanacak geniş kapsama bu sistemlerle birleştirilerek, tüm toplanma alanlarının 500 metre içinde haberleşme erişimi sağlanabilir. Bununla ilgili projeyi biz 1 yıl evvel AFAD’a sunduk.” – Prof. Dr. Burak Berk Üstündağ
‘GÜNEŞ PANELLERİ BU NOKTADA KRİTİK’
Bütün bunların yanı sıra şahısların ferdî önlemler de alabileceğine değinen Prof. Dr. Üstündağ, “Deprem sonrası bağlantı için yalnızca aygıtların değil, gücün de sürdürülebilir olması gerekir. Meskenlerin çatılarına kurulacak güneş panelleri bu noktada kritik. Bu sistemler ortalama 7-8 yılda kendini amorti ediyor. Yeni kuşak, örneğin lityum demir fosfat üzere uzun ömürlü bataryalarla desteklendiğinde ise 2-3 yılda bir akü değiştirme sıkıntısı de ortadan kalkıyor. Afet anında bu sistemler, saatler değil, günler boyunca kesintisiz güç sağlayabilir. Fakat güç yoksa hiçbir sistem işe yaramaz. Jeneratörler de hudutlu, yakıt temini afet şartlarında büyük sorun. Küme halinde, örneğin apartman ya da site idaresi olarak uydu interneti alınabilir. KA-band uydu irtibatıyla yalnızca WhatsApp ve toplumsal medya üzere temel uygulamaları çalıştıracak halde kısıtlı fakat fonksiyonel sistemler kurulabilir. Bu türlü bir sistem, 60 dairelik bir apartmanda daire başı aylık yalnızca 50-100 TL üzere bir maliyete denk gelir. Starlink üzere sistemler gelmeden evvel bile bu tahliller mevcut“ dedi.
“Afet sonrası haberleşmenin sürmesi için gerekli teknoloji var. Fakat bunların hayata geçmesi için birilerinin ‘Ben bunu yapıyorum’ demesi gerekiyor. Maliyetler operatöre mi, vatandaşa mı yoksa devlete mi yüklenir, bu kararı devlet almalı” diyen Üstündağ, afet anında ve sonrası bağlantı sürmesi için gerekli teknolojinin olduğuna dikkat çekerek kelamlarını şöyle noktaladı:
“Operatörler halka açık, ticari şirketler. Kamu menfaatini muhakkak ölçülerde gözetmeye çalışsalar da, esasen kârlılık ve hissedar bedelini müdafaa üzere sorumlulukları var. Afete dayanıklılık konusunda attıkları birtakım adımlar var elbette fakat bu adımlar da bir yere kadar. Zira bu sistemleri çok daha sağlam hale getirmek, önemli maliyet manasına geliyor. Bu da şirket bedelini olumsuz etkileyebilir. Ulaştırma Bakanlığı, bu konuda bir fon oluşturabilir. Örneğin, İstanbul’daki haberleşme altyapısının sarsıntı dayanıklılığını 10 üzerinden 4’ten 7’ye çıkarmak istiyorsa, belli kriterler belirleyip bunu operatörlere dayatabilir. Mesela bina üstündeki baz istasyonlarının muhakkak bir testten geçmesini ve sertifikalandırılmasını mecburî hale getirebilir. Uymayanların ise yer değiştirmesini talep edebilir. Lakin tüm bunların önemli bir maliyeti var. Bu maliyet vatandaşa mı yansıtılacak? Faturalar 500 TL’den 2 bin TL’ye mi çıkacak? Yoksa devlet bunu vergilerle mi karşılayacak? Birilerinin bu kararı net halde vermesi gerekiyor. ‘0 yanlışla yapacağım’ diyerek kimse adım atmıyor. Kusursuzluk beklentisi, sistemlerin hiç kurulmadan kalmasına neden oluyor. Fakat her senaryoda yapılması gereken ortada: Şebekeleri en karamsar senaryoya nazaran yapılandırmak. 5G’nin yaygınlaştırılması, akıllı ağ geçitleri, drone nakliyatı ve yerli uydu sistemlerinin entegrasyonu ile İstanbul üzere mega kentler, büyük bir zelzelenin bağlantı çöküntüsünden korunabilir.”
